Muziek tijdens de oorlogsjaren: "Joodse muzikanten traden op bij illegale huiskamerconcerten"

Het nationaal-socialistische regime van de nazi's had veel invloed op het cultuurleven en de muziek. "Alle muziek van Joodse componisten en componisten die zich verzetten werd verboden," vertelt musicoloog Carine Alders, zij doet sinds 2020 onderzoek naar vervolgende componisten in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Alle kunstenaars en muzikanten moesten zich verplicht inschrijven bij de Kultuurkamer. "De bezetters wilden graag de culturele sector onder controle krijgen en naar eigen wensen kunnen sturen. Als je als muzikant door wilde blijven gaan met muziek maken en optreden, was een inschrijving verplicht," legt Carine uit. "Je moest dan een ariërverklaring ondertekenen, om te bewijzen dat je niet Joods was. Hiermee werden alle Joodse muzikanten buitenspel gezet."

Alleen joodse bezoekers welkom

"In het begin wilden de bezetters laten lijken dat zij van goede wil waren en werd het Joodsch Symphonie Orkest opgericht," gaat Carine verder. "De Joodse componisten van het orkest mochten nog enkel in de Joodsche Schouwburg optreden. De muziek die gespeeld werd moest van Joodse componisten zijn. Ook waren alleen Joodse bezoekers welkom."

Het Joodsch Symphonie Orkest heeft nog geen jaar bestaan. Vanaf juli 1942 werd de Joodsche Schouwburg gebruikt als doorvoerplek: Joden werden hier gevangen gezet en moesten wachten op deportatie naar concentratie- en vernietigingskampen. De helft van de ruim zeventig leden van het orkest overleefde de oorlog niet.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Illegale huiskamerconcerten

Het verbod op muziek maken hield componisten en muziekliefhebbers niet tegen. Zo werden er door het hele land illegale huiskamerconcerten georganiseerd, ook wel zwarte avonden genoemd. "Dit moest natuurlijk heel voorzichtig. Er kon daardoor niets van worden vastgelegd, waardoor er weinig beelden van deze optredens bewaard zijn gebleven," vertelt Carine. "Door mensen die de oorlog overleefd hebben, weten wij hoe het publiek en de muzikanten te werk gingen."

Zo mochten de bezoekers niet tegelijk arriveren op het adres en werd het programma op een handgeschreven briefje vermeld. "In het begin van de oorlog werden de muzikanten met geld betaald. Zij konden niet meer in het openbaar optreden, maar moesten wel hun boterham verdienen. Ook werden de opbrengsten van de avond soms aan het verzet gegeven," legt Carine uit. "Later, toen het steeds slechter ging met het land en de Hongerwinter kwam, speelden zij letterlijk voor een appel en een ei. Zo konden ze overleven."

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Radiopropaganda

Maar ook thuis, met de gordijnen dicht, bleven mensen muziek luisteren. "Voorheen konden ze de radio aanzetten voor muziek. Maar tijdens de oorlogsjaren werd de radio gelijkgeschakeld. De bezetter had het hier nu ook voor het zeggen," vertelt Carine. Joodse muziek werd vervangen door Duitse muziek van Arische componisten. Daarnaast werd de radio door de bezetter ook gebruikt om propaganda te verspreiden.

In huiselijke kringen bood de platenspeler een alternatief. "In de huizen waar een platenspeler te vinden was, kon muziek vrij gedraaid worden. Mensen verzamelden zich en zaten samen om de platenspeler heen naar de nummers te luisteren."

Dragelijk maken en troost bieden

Het was gevaarlijk om verboden muziek te maken. Als de organisatoren van de zwarte avonden betrapt werden, konden zij vervolgd en gestraft worden. Maar hiermee verdwenen de zwarte avonden en de passie voor muziek niet.

"De mens heeft een sterke innerlijke drang om zichzelf te kunnen uiten. Zeker in tijden van angst en onzekerheid. Voor componisten was het maken van muziek een eerste levensbehoefte," legt Carine uit. "Maar ook voor de mensen die ernaar luisterden was het belangrijk. Zij hadden behoefte aan troost en een stukje schoonheid."

En hoe onmogelijk het ook lijkt, werd er tijdens deportaties en in de concentratiekampen ook muziek gemaakt. "Neem bijvoorbeeld de Joodse componist James Simon. Hij vluchtte door het antisemitisme in 1933 van Duitsland naar Nederland. Later is hij gedeporteerd naar Auschwitz," gaat Carine verder. "Een ooggetuige heeft later verteld dat hij zelfs tijdens het wachten op de trein, die hem naar het concentratiekamp zou brengen, nog op zijn koffer zat met pen en papier. Hij componeerde hier zijn laatste muziekstuk."

"Voor muzikanten zoals James Simon, maar ook voor alle anderen die in concentratiekampen nog muziek maakten, was dit een houvast. Een afleiding en troost, maar ook een manier om hun waardigheid in deze verschrikkelijke omstandigheden te behouden. Het maakte het lijden dragelijk."

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Een gat in de muziekhistorie

Door de censuur kende de muziekwereld in de oorlogsjaren weinig variatie. Daarnaast zijn er veel muziekstukken verloren gegaan, aangezien veel muzikanten moesten onderduiken, vervolgd of gedeporteerd werden. "Na de vervolging of deportatie van Joodse componisten werden hun huizen leeggehaald en geplunderd. We weten niet waar hun muziekstukken gebleven zijn en of deze nog bestaan."

Gelukkig is niet alles verdwenen. "Denk bijvoorbeeld aan Leo Smit, een Nederlandse componist. Hij wist dat hij gedeporteerd zou worden en heeft al zijn werk verzameld. Hij knipte zijn naam van de handgeschreven composities af en gaf deze aan zijn niet-Joodse leerling," vertelt Carine. "Toen er na de oorlog duidelijk werd dat Leo vermoord was, zijn de stukken naar zijn zus gegaan. Zij zat ondergedoken en had de oorlog overleefd. De muziekstukken waren zo belangrijk voor hem, dat hij ervoor had gezorgd dat deze na de oorlogsjaren nog zouden bestaan. De muziekstukken zijn hierna opnieuw gespeeld door andere muzikanten en zo weer tot leven gebracht."

Een ander aangrijpend verhaal, is dat van het Amsterdamse jazz-duo Johnny and Jones. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden zij gedeporteerd naar Westerbork. "Hier kregen zij toestemming om een plaat op te nemen. Op de plaat staat een nummer genaamd Westerbork Serenade, een nummer over liefde in het werkkamp. Dit nummer draagt, terugkijkend op alle verschrikkelijke gebeurtenissen, een immense kracht. Je kan je bijna niet voorstellen hoe zij die muziek in die tijd hebben kunnen maken." Ze stierven beide, in de laatste oorlogsdagen van 1945, aan uitputting.

Tekst gaat verder onder de video

Laat de muziek doorleven

De muziek uit de oorlogsjaren zijn van groot belang. Ze zorgen ervoor dat wij niet vergeten wat er is gebeurd en beseffen dat vrijheid geen gegeven is. "Wij kunnen de vermoorde componisten niet terugbrengen, maar wij kunnen er wél voor zorgen dat hun muziek niet mee het graf in gaat. Hun muziek blijft bestaan."

Meer informatie over Joodse componisten en muziekstukken uit de Tweede Wereldoorlog kun je vinden op www.leosmit.org en https://www.forbiddenmusicrega...