'Je hoeft geen racist te zijn om racistische dingen te doen'

Madeleijn doet bij de City University in New York onderzoek naar rechtsgeschiedenis en politieke corruptie. Via haar Instagram spreekt ze zich onder andere uit tegen wit privilege en racisme, door misstanden in de Nederlandse media aan de kaak te stellen, en uit te leggen wat het effect is van dubieuze woord- en beeldkeuze. In de afgelopen 3FM Special spraken Madeleijn en 3FM-dj's Joram en Angelique al uitgebreid over dit onderwerp.

Luister deze 3FM Special terug als podcast via Spotify of in een andere podcast-app. Zoek op '3FM Specials Podcast'.

wat is wit privilege?

"Wit privilege betekent dat je huidskleur nooit een reden is waarom je achtergesteld wordt, in tegenstelling tot mensen van kleur. Het betekent niet dat alles meezit als je wit bent. Je kunt bijvoorbeeld weinig geld hebben of gehandicapt zijn, maar het gaat hierin om huidskleur. Er zijn genoeg dagelijkse situaties waarin wit privilege een rol speelt. Bijvoorbeeld bij sollicitatiegesprekken, waar witte mensen vaker gekozen worden omdat zij vertrouwder voelen voor de, vaak witte, werkgever. Als je naam Jan de Vries is word je vaker uitgenodigd in tegenstelling tot iemand met een buitenlandse naam.

Madeleijn van den Nieuwenhuizen, foto door Martijn Gijsbertsen

"Een filmpje van Voxpop [hieronder te zien, red] laat de verschillende ervaringen van wit en zwart als huidskleur duidelijk zien. De interviewer vraagt aan mensen van kleur hoe vaak zij gefouilleerd worden. Als hij dezelfde vraag stelt hij aan een wit persoon krijgt hij een verbaasde reactie en het antwoord dat hij of zij nooit gefouilleerd wordt. Dat grote verschil is wit privilege."

Stel, ik, als wit persoon, word aangenomen voor een baan. Moet ik me dan zorgen maken dat ik profiteer van mijn witte privilege?

"De verantwoordelijkheid zou hier primair bij de werkgever moeten liggen. Deze persoon bepaalt op welke basis cv's worden geselecteerd. Doet hij of zij dat bijvoorbeeld op basis van anonimiseren, dus op een manier dat de namen van mensen niet zichtbaar zijn? Dan heeft een Nederlandse achternaam geen invloed, en hebben sollicitanten dus evenveel kans. Maar dat soort keuzes liggen vaak buiten jouw macht.

"Je kunt wel, als wit persoon, iets doen als je dingen ziet gebeuren die niet in de haak zijn. Stel, iemand maakt een foute grap, of iemand vertelt jou lachend op een feestje dat ze 'Natúúrlijk Mohammed niet gaan aannemen’, dan is het jóuw verantwoordelijkheid om het gesprek aan te gaan. Doe dat constructief: vertel dat je schrikt van zo’n opmerking en vraag waarom Mohammed niet aangenomen wordt. Durf dat gesprek aan te gaan én durf het ook in heldere taal af te keuren als de persoon stellig blijft. Dat is een heel belangrijke stap."

Dus ik moet het gesprek aangaan over wit privilege. Waarom bestaat wit privilege vandaag de dag nog steeds?

"We hebben nooit gedegen aandacht aan het probleem gegeven, waardoor het blijft voortbestaan. Slavernij is afgeschaft en in de wet staat dat discrimineren niet mag, daardoor denken mensen dat het complete probleem opgelost is. Dat werkt vaker zo: er staat bijvoorbeeld ook dat mannen en vrouwen gelijk zijn, en hetzelfde moeten verdienen. Dat is in de praktijk ook anders, omdat vrouwen minder snel promotie maken en lange tijd minder kregen tijdens loonsonderhandelingen. Dus kijk je in het wetboek; dan zie je een gelijke maatschappij. Kijk je om je heen; dan zie je dat er in Nederland meer CEO’s zijn die Peter heten dan CEO’s die vrouw zijn. Zoiets los je niet op met enkel wetten. De geschiedenis is ook na de wet nog voelbaar en sociale ongelijkheid verdient ook onze aandacht."

"Wit privilege is een sociaal residu van het kolonialisme. Dat soort residuën zie je bijvoorbeeld in de mensen die uit Indonesië naar Nederland kwamen, zij werden nog heel lang anders behandeld. En arbeidsmigranten werden de buitenwijken toegewezen, in plaats van dat ze verwelkomd werden in het centrum. Dat zijn allerlei manieren waarop we nog steeds leven met de keuzes die we in het verleden hebben gemaakt."

Foto: ANP

OP WELKE MANIER WORDEN DIE SOCIALE VERHOUDINGEN DOORGEGEVEN?

"Doordat we racistische of stigmatiserende stereotypes doorgeven in een cultuur, bijvoorbeeld in films, series of songteksten. Ik ben opgegroeid in de jaren 90. Veel series die toen op tv waren, maakten gebruik van het archetype 'kutmarokkaan'. Dat personage was vaak een crimineel, een agressieve jongen of iemand die meisjes uitschold vanaf zijn scooter. Als dat het culturele stereotype is waarmee jij opgroeit, natuurlijk ga je dan Marokkaanse Nederlanders op deze manier zien, ook al is het gebaseerd op vooroordelen.

"Er wordt vaak vergeten dat je niet een racist hoeft te zijn om racistische dingen te doen. Een racist is overtuigd van de inferioriteit van bepaalde huidskleuren, maar de meeste mensen in Nederland zullen niet zeggen dat wit inherent beter is dan zwart. Toch hebben we te maken met residuen van een bepaalde manier van denken.

Foto: Lê Minh via Pexels

"De sleutel hierin, voor mensen persoonlijk, is nu dat we onderzoeken hoe we onszelf gaan ontdoen van vooroordelen gebaseerd op huidskleur. Dat is voor iedere witte individu een taak en dat doe je niet binnen een week. Ik ben zelf ook niet helemaal vrij van vooroordelen, we hebben allemaal blinde vlekken. Het is nu zaak dat we niet terug deinzen om dat toe te geven en te onderzoeken.”

Wat doe jij precies als mediacriticus?

"Ik licht uit hoe verschillen in de maatschappij zich uitspelen in de media. Bijvoorbeeld door te laten zien hoe bepaalde groepen stelselmatig afwezig zijn in de beeldvorming. Zo heb ik de verhouding van witte en niet-witte mensen onderzocht, puur door te tellen hoeveel witte en niet-witte mensen afgebeeld zijn. Bij de Margriet en Libelle is dit vaak erg uit verhouding. Ik telde bijvoorbeeld weleens 160 witte mensen tegenover drie van kleur, compleet uit balans met daadwerkelijke percentages van diversiteit in veel middelgrote of grote steden. Op zo'n manier laat ik zien: kijk, hier gebeurt iets geks.

"Dat is niet het enige. Ik laat ook zien hoe stereotypering werkt in bijvoorbeeld misdaadverslaggeving. Als mensen met een bi-culturele achtergrond iets positiefs doen, dan worden ze bijvoorbeeld Turks-Nederlands genoemd. Doet iemand iets crimineels, dan wordt alleen de Turkse achtergrond genoemd, en ligt de focus dus op het buitenlandse."

Hoe kun je dat soort beeldvorming veranderen?

"Ik denk dat het zou helpen als de politiek zijn verantwoordelijkheid neemt, door gedegen onderzoek naar discriminatie op bijvoorbeeld de arbeidsmarkt, de woningmarkt, bij de politie en de belastingdienst. Minister-president Mark Rutte noemde laatst de term institutioneel racisme "sociologisch jargon". Dat vind ik heel jammer. Op die manier doet hij geen recht aan het probleem. Racisme wordt al langer gebagatelliseerd, terwijl we nu lang en breed aan dit onderwerp toe zijn. Het probleem blijft bestaan als er nooit gedegen aandacht aan wordt gegeven.

Foto: ANP

En de media, wat kunnen zij doen?

"Ook vanuit de media moet er verdiepende aandacht komen. Het onderwerp vergt meer diepgang, dus meer dan alleen de persoonlijke ervaringen van mensen van kleur of de discussie rondom Akwasi. Journalisten moeten gedegen onderzoek doen naar structureel racisme in verschillende sectoren, onderwijs, gezondheidszorg, Belastingdienst, politie en aanwijzen wáár het probleem precies zit.

"Nu heb je bijvoorbeeld de ‘Leefbaarometer’, een meetinstrument van de overheid dat aan de hand van verschillende criteria laat zien hoe 'leefbaar' een wijk is. Daarbij wordt ook het percentage verschillende bevolkingsgroepen gebruikt, zoals 'niet-westerse allochtonen', 'Turken', 'Marokkanen' en 'Surinamers'. Deze groepen hebben volgens het algoritme een negatieve impact op de gemeten leefbaarheid. Dan denk ik: 'Journalisten, onderzoek dit en leg uit wat hier mis mee is. Wat voor effect heeft deze Leefbaarometer?' Als je racisme en wit privilege aantoont met cijfers en analyse, denk ik dat je meer mensen overtuigt van de ernst van het probleem."

dus: minder individuele verhalen en meer onderzoek. Heb je de afgelopen tijd verandering gezien in de berichtgeving rondom wit privilege en racisme?

"Ik zie wel verschil, bijvoorbeeld in de zwarte pieten-discussie. Heel lang is het weinig besproken geweest. Acht jaar geleden had ik ook geen idee hoe het zat met zwarte piet. Nu zie je dat de meerderheid van de mensen tegen zwarte piet is, dat is echt een grote verandering, te danken aan de activisten, de voorhoede. Zij betalen daar wel een hoge prijs voor: Kick Out Zwarte Piet-voorman Jerry Afriyie ontvangt bijvoorbeeld dreigbrieven en werd bij een demonstratie bekogeld met eieren.

"Langzaamaan is er steeds meer aandacht voor, maar misschien ebt het ook weer weg. Ik zie in mijn tijdlijn steeds minder zwarte blokjes of verhalen over racisme. We moeten ons afvragen wat het betekent als dit weer normaliseert, als het normaal is dat een grote groep stelselmatig 2-0 achterstaat. Ik hoop heel erg dat we een manier vinden, ook in de media, om dit te blijven bespreken. We moeten zorgen dat dit geen trend is van een paar weken."